Deventer: Uitdaagrecht in bewonersinitiatieven

Meer en meer komen ze opzetten: bewoners die taken van gemeenten, provincies of waterschappen overnemen omdat zij vinden dat ‘beter’, ‘anders’ of ‘met meer maatschappelijk draagvlak’ te kunnen doen. Zij maken gebruik van het uitdaagrecht. Ook bij thema’s als milieu, energie en openbare ruimte komt dit participatie-instrument steeds vaker voor. Bovendien gaat dit recht wettelijk verankerd worden. Een voorbeeld hiervan is het Bewonersinitiatief Westelijke IJsseloevers Deventer (WIJD).

Succesvol 'uitdaagrecht' in Deventer

In 2018 nam het Bewonersinitiatief Westelijke IJsseloevers Deventer (WIJD) uit Deventer de handschoen op om de ruimtelijke kwaliteit van de openbare ruimte langs de IJssel te verbeteren. De bewoners willen meer invloed krijgen en een grotere bijdrage kunnen leveren aan de inrichting, het gebruik en het beheer en onderhoud van de zogenaamde voortuin van Deventer. Met succes, want het bewonersinitiatief is inmiddels aan de slag met het onderhoud en de planvorming voor het gebied.

Overnemen van een overheidstaak
Inwoners kunnen de kwaliteit van de IJsseloevers verbeteren dankzij het Right to Challenge, of in gewoon Nederlands: uitdaagrecht. Hiermee nemen inwoners en maatschappelijke partijen de feitelijke uitvoering van een overheidstaak over als zij denken deze taak beter, met meer maatschappelijk draagvlak en/of goedkoper te kunnen uitvoeren. Het gaat bij het uitdaagrecht om taken die zijn vastgelegd in onder meer de begroting van de gemeente, de provincie of het waterschap ,zoals onderhoud van de openbare ruimte waarvan bewoners of andere initiatiefnemers menen dat zij dit beter of met meer draagvlak kunnen uitvoeren en waarbij de initiatiefnemers de gehele uitvoering overnemen, of de aansturing van een taak. Dan hebben bewoners of initiatiefnemers de regie in plaats van de overheid.

Landelijke regels participatiebeleid
Zo’n honderd gemeenten brengen het uitdaagrecht in enige vorm in de praktijk. Zij nemen het uitdaagrecht op in het gemeentelijke participatiebeleid en geven zo initiatiefnemers meer ruimte. Ook provincies en waterschappen ontdekken dit recht. Het landelijke Netwerk Right to Challenge ondersteunt zowel overheden als bewonersinitiatieven hierbij, in samenwerking met onder andere de VNG en het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Vastleggen in de wet
Het uitdaagrecht is overgekomen uit het Verenigd Koninkrijk (VK) als een recht (‘Right to Challenge’) om bewoners meer invloed te geven op de leefomgeving en op de ruimtelijke inrichting. In het VK wordt het recht door het Rijk opgelegd aan lokale overheden. Ook in Nederland komen dit jaar landelijke regels om het uitdaagrecht formeel op te nemen in de Gemeentewet, in de Provinciewet en in de Waterschapswet. Daarmee wordt het uitdaagrecht een van de participatie-instrumenten waar bewoners en maatschappelijke organisaties gebruik van kunnen maken.

Per gemeente ander participatiebeleid
Want, zo motiveert het kabinet, de ontwikkeling van de democratie staat nooit stil en met het uitdaagrecht krijgen inwoners meer kansen om de eigen leefomgeving in te richten en te onderhouden. Zij kunnen dan het budget voor inrichting of onderhoud van een gebied overnemen en de middelen krijgen voor onder meer het maken van plannen voor bijvoorbeeld nieuwe parken of uitvoeringsplannen voor de duurzame energievoorziening. Hoe het uitdaagrecht exact wordt ingevuld, is niet aan het Rijk maar bepalen gemeenten, waterschappen en provincies zelf. Zo is lokaal maatwerk mogelijk, bijvoorbeeld door aan te geven voor welke beleidsterreinen het ingezet kan worden.

Participatie als onderdeel van de Omgevingswet
De regels voor het uitdaagrecht kunnen worden vastgelegd in de nieuwe participatieverordening van een gemeente, provincie of een waterschap. Deze verordening zal de inspraakverordening vervangen, waarschijnlijk in de loop van 2022. In de participatieverordening komen de regels voor participatie bij de voorbereiding van beleid. Nieuw is dat er ook regels komen voor participatie bij de uitvoering en bij de evaluatie van het beleid, en daaronder regels om overheidstaken over te nemen (uitdaagrecht), maar ook regels voor participatie bij de Omgevingswet.

Project IJsseloevers Delta
Het bewonersinitiatief Westelijke IJsseloevers Deventer (WIJD) heeft het uitdaagrecht dus benut om meer invloed te krijgen op onderhoud van de openbare ruimte en ontwikkeling van het gebied voor natuur, het centrum van Deventer en evenementen in het gebied. In het gebied ligt de woonkern De Hoven met daaromheen een aantal bijzondere plekken, zoals het Stadsstrand, een camping, de Bolwerksmolen en het Worpplantsoen. Het oudste stadswandelpark van Nederland. Het gebied trekt veel dagjesmensen aan die van de fraaie omgeving willen genieten. Natuur, water, recreatie, stedelijk wonen en werken komen er samen.

"Gebruik het uitdaagrecht voor verbetering openbare ruimte"
De aanpak van WIJD met het uitdaagrecht is stap voor stap ingevuld door de initiatiefnemers en dat vraagt lange adem van initiatiefnemers, maar ook van de gemeente. Het begon met ‘Wroeten in de Aarde’. Bewoner John Vos: ‘Wij gebruiken het uitdaagrecht voor de verbetering van het onderhoud van de openbare ruimte en om meer integraal te denken over het gehele gebied van de Westelijke IJsseloevers. We zijn al actief met het schoner maken van de omgeving, beheer en onderhoud van objecten en willen dit uitbreiden, het liefst met mensen met afstand tot de arbeidsmarkt.’

Maatschappelijke gebiedsontwikkeling
De volgende stap was het maken van een integrale visie voor het gehele gebied in samenwerking met de bewoners, eigenaren en gebruikers. De gemeente verwelkomt deze visie voor het overgrote deel, al blijven er altijd discussiepunten onder andere rondom verkeer en parkeren. De afgelopen maanden hebben de initiatiefnemers van WIJD de visie uitgewerkt tot een meerjarig programmaplan om vorm te geven aan de ‘maatschappelijke gebiedsontwikkeling’. Daarmee zijn bewoners en gebruikers in the lead bij het maken van de plannen voor het toekomstige gebruik en inrichting van het gebied. Samen met de gemeente zijn er in het programmaplan afspraken gemaakt over welke taken ‘echt worden overgenomen’ en waar sprake is van ‘coproductie’. Uiteindelijk blijft de gemeente altijd eindverantwoordelijk voor de openbare ruimte.

Cruciaal: vertrouwen en continuïteit
Bij het uitdaagrecht is vertrouwen tussen initiatiefnemers en overheid cruciaal, zo is de ervaring van bewoners en maatschappelijke initiatiefnemers. Is dit vertrouwen aanwezig in de capaciteiten van de initiatiefnemers en overheid, dan kunnen er steeds meer uitdagingen worden ingediend. Maar ook kan de gemeente dan zelf aan maatschappelijke initiatiefnemers vragen om taken over te nemen (‘omgekeerde challenge’).

Continuïteit is een andere factor bij het uitdaagrecht. Het recht vraagt het nodige van bewonersinitiatieven en van gemeente, provincie of waterschap. Zo moeten initiatiefnemers werken aan draagvlak in hun directe omgeving, moeten zij bedenken hoe zij een overheidstaak kunnen overnemen en vaak voor enkele jaren kunnen uitvoeren.

Tot slot is het uitwisselen van ervaringen met het uitdaagrecht van belang. Is er voldoende maatschappelijk draagvlak om aan de slag te gaan, werkt de ambtelijke organisatie mee om uitdagers de ruimte te geven of voelt men zich bedreigd omdat ambtenaren niet willen dat inwoners werk overnemen? Het Netwerk Right to Challenge organiseert deze uitwisseling van ervaringen om bewonersinitiatieven en overheden verder te helpen bij het uitdaagrecht.